Pascal Debruyne26 oktober 2007 – 19:02

“Het liberalisme is een fascinerende ideologie. Het houdt een levensmentaliteit in, uitgaande van het respect voor elke mens, het geloof in de kracht en de creativiteit van het individu en het onbevooroordeeld benaderen van elk een. Het liberalisme koestert de vrijheid, wat inherent inhoudt dat voortdurend moet gestreden worden naar het wegwerken van onvrijheid. Het liberalisme is een vernieuwingsgezinde beweging, dat het gevestigde steeds in vraag stelt en zich verzet tegen verstarring, status-quo, bekrompenheid en conservatisme. Vrijheid staat voor openheid, wat leidt tot confrontatie, wat op zijn beurt uitmondt in bewustzijn. Vrijheid als vertrekpunt biedt het breedst mogelijk spectrum aan om tot ontwikkeling en vooruitgang te komen.“ (Mathias De Clercq)

Dit zijn de woorden van Mathias De Clercq, Schepen van jeugd en economie in Gent, maar hier sprekend in eigen naam. Niettegenstaande het ogenschijnlijk progressief liberalisme met het oog op vrijheid en Verlichting, is de verleiding zich te storten op het hoofddoekdebat als belangrijk beleidsthema dat voorzien is op de Gentse gemeenteraad van 5 november, groot. De Clercq pleit voor een hoofddoekenverbod in publieke en openbare functies in Gent. De vreemde ombuiging van zijn oorspronkelijke vrijheidsdefinitie, zo claim ik toch, en het ontkennen van een realiteit waarin er grote machtsongelijkheden bestaan, leidt rechtstreeks tot een vrijheidsdefinitie die functioneert als keurslijf. Dat Mathias De Clercq alleen als persoon spreekt en niet als schepen is in deze mediacontext waarin hij als Gentse Schepen van een magneeteffect kan genieten, nogal kort door de bocht.

Het liberalisme beroept zich sinds jaar en dag op vrijheid. De vrijheid van het individu staat centraal. Een breed spectrum van politiek liberalisme dat de mensenrechtenconventies en een rechtenliberalisme voorstaat, tot een economisch liberalisme dat de vrije markt ziet functioneren als onzichtbare hand om vrijheid te realiseren, tekent de hedendaagse liberale ideologie. In Vlaanderen kan men dit spectrum terugbrengen op de verschillende denktanks zoals Liberales en Nova Civitas en de respectievelijk sympathiserende partijen als VLD en Lijst De Decker. Schepen van economie in Gent Mathias De Clercq behoort tot de eerste meer politiek liberalen. met een voorliefde voor een vrije, maar wel gecorrigeerde vrije markt die minimale garanties kan bieden op een leven in vrijheid. Verwijzend naar de filosoof-econoom Amartya Sen, stelt De Clercq dat vrijheid ontwikkeling brengt op basis van het vergroten van zogenaamde ‘capabilities’, een concrete uitbreiding van de concrete capaciteit van het individuele handelen. Aansluitend kunnen we stellen met de politiek filosoof John Rawls, waarmee Mathias De Clercq tevens dweept, dat vrijheid alleen vorm krijgt wanneer een overlappende consensus bestaat over de basisvoorwaarden voor die vrijheid. Als we met zijn allen rationeel nadenken, zo gaat het speltheoretische idee van Rawls in de zoektocht naar minimale voorwaarden die moeten vervuld worden om te kunnen samenleven, komen we vanuit onze ‘onwetende’ positie in de zoektocht naar die consensus. De verwezenlijking van die overlappende consensus is gegarandeerd omdat we vertrekken vanuit een soort ‘neutrale’ sluier van onwetendheid, waardoor we loskomen van individuele winstscenario’s, vanuit een onzekerheid over de toekomst. Diezelfde ‘neutrale’ sluier van onwetendheid die ons via een sociale ‘overlappende consensus’ dichterbij de vrijheid moet brengen, is in realiteit echter een speelveld vol machten en krachten.

De praktijk waarin we leven is echter niet neutraal. Onze maatschappij is bezet door asymmetrische machtsverhoudingen. De meest dominante machten vandaag zijn die ‘rechtse’ machten die de institutionele macht van de overheid gebruiken, vanuit een geperverteerde ‘neutrale’ vrijheidsdefinitie om vrijheden van minderheden te beknotten. Het zijn zij die bepalen wat ‘neutraal’ is en dus toelaatbaar, alsook wat ‘vreemd’ is en dus uit den boze.

De Clercq verwijst naar het republicanistische Franse model dat zeker een basis zoekt voor een politieke gemeenschap. Ik sluit me aan bij Mathias De Clercq dat een politieke gemeenschap gebaseerd moet zijn op een zekere basis van gelijkheid. We hebben een soort gedeelde grammatica nodig om elkaar te begrijpen. De filosofen Chantal Mouffe en Ernesto Laclau noemen dit een “grammar of conduct” waarin we allen het uitgangspunt van vrijheid en gelijkheid met elkaar delen. Een politieke gemeenschap is dus niet alleen getekend door gelijkheid of door een ‘rationele’ consensus. Een gezonde democratie beperkt zich niet alleen tot wat we met elkaar delen, maar is ook steeds getekend door differentie of verschil. Het aandringen vanuit de staat, wat nogal een vreemd idee is voor een liberaal denker, voor een hoofddoekenverbod ten voordele van een liberale consensus lijkt me dan ook de ontkenning van die complexiteit van gelijkheid én vrijheid. De Clercq verwijst naar de Stasi-Commissie in Frankrijk die een brede bevraging en debat over uiterlijke tekenen van differentie in de publieke ruimte teweegbracht. Dát er debat is over die differentie en verschillen in onze maatschappij lijkt me helemaal niet problematisch, allerminst. Dat dit debat en de brede bevraging in Frankrijk a priori neutraal waren, is echter te betwijfelen. Uit de bevindingen van deze Stasi-commissie zijn vooral beleidsaanbevelingen die goed in de (rechtse) electorale markt lagen, geïmplementeerd. Dat De Clercq daarenboven verwijst naar een institutioneel model als het republikeins model in Frankrijk toont zijn a-historische reflectie. België heeft weinig gemeen met dit specifieke staatsmodel. Bij ons is het principe “vrijheid en verschil waar het kan” en “gelijkheid waar het moet” steeds verbonden met een sociaal-politiek model van onderhandeling. Als een maatschappij vanuit een perverse omkering van het politiek liberalisme verschil niet meer kan denken, is ze haar processuele vrijheidsidee kwijt.

Vanuit de Frankfurter Schüle is er steeds gesproken over de dialectiek van de Verlichting. Aan de ene kant brengt de Verlichting ons vrijheid en de mogelijkheid tot kritiek, rationaliteit en vrije meningsuiting, vanuit een oneindige ‘proces van vrijheid’. Aan de andere kant is er ook de ‘donkere’ verlichting, met haar nadruk op rationaliteit en het eindpunt van vrijheid. In tegenstelling tot vrijheid als proces, geven liberale denkers rationaliteit en vrijheid hier terug een rigide invulling. Politiek liberalisme wordt hier niet meer de onophoudelijk ‘emancipatorische’ strijd voor vrijheid, maar vooral de plicht zich te conformeren aan een vooraf bepaalde vrijheid. Van hieruit kunnen we De Clercq bevragen… Hier houdt vrijheid als proces op om zich om te vormen tot een dwangmatige overheid, die dit eindpunt van de vrijheid aanneemt en minderheden zo verplicht zich te conformeren aan de voor hen uitgestippelde vrijheid. Dit soort vrijheid als eindpunt is een dwangbuis dat een kloof slaat met het emanciperende Verlichtingsidee.

In plaats van de sociale en individuele strijd voor vrijheid en emancipatie voor minderheden, gaat De Clercq hier onbewust mee in een dominante rechtse liberale retoriek rond een islamréveil, de ondrukkende functie van zo’n hoofddoek voor de gemiddelde Islamitische vrouw en de mogelijke onverzoenbaarheid tussen kerk en staat bij specifieke minderheden. Om naar de beweging van vrouwen uit de Parijse banlieus te spreken voelen veel vrouwen zich “ni putes, ni soumises”. Als de boodschap van Verlichting ergens zit, is dat hier waar vrouwen zelf hun lot bepalen, los van wat politieke actoren daarover denken, welke dominante discours daarover worden geproduceerd door partijen en los van wat patriarchale tradities, die ongetwijfeld bestaan, hen opleggen. Uit onderzoek van Nathalie Peene en Cindy Spruyt uit 2005 blijkt dat de redenen van meisjes en vrouwen voor het wél of niet dragen van een hoofddoek heel divers zijn. Deze complexiteit ontkennen van onze hedendaagse context waarin we leven en het dominante discours dat wordt geproduceerd over de Islam en moslims, is toegeven aan deze dominante rechtse krachten. Als de overheid, hier de stad Gent, niet langer de realiteit van diversiteit durft laten zien, dan is de ruimte die we nog hebben voor vrijheid als proces van emancipatie (vooral voor mensen die behoren tot minderheden) nog heel erg dunnetjes…

Als Amartya Sen ons iets leerde, dan is het wel dat we niet zomaar moeten uitgaan van “holle principes” en “a-priori’s”, maar vanuit de concrete handelingspraktijk van ‘capabilities’; what people are able to do! Als een politiek liberaal als De Clercq niet meer het onderscheid kan maken tussen geëmancipeerde werkende vrouwen die vrij hun hoofddoek dragen en de zogezegde noodzaak aan een neutrale lekenstaat waar zit zijn persoonlijk emancipatorische liberalisme met de nadruk op handelen dan nog? Is zichzelf bevrijden uit de onmondigheid niet net een publieke functie vervullen? Is deze arbeidscontext waarin moslimvrouwen of mensen van andere minderheden die uiterlijke kenmerken tentoonspreiden niet een teken van trots en ontvoogding? Amartya Sen leerde ons dat vrijheid en capabilities vergroot worden door het debat aan te gaan. Capabilities worden verruimd in een intersubjectieve dialoog in de publieke sfeer, waarin mensen elkaar respecteren en als gelijke beschouwen. Een hoofddoek aan het loket kan die intermenselijke dialoog alleen maar versterken, zonder dat één dominante groep die zich achter een valse neutraliteit kan wegsteken, om de diversiteit van de ander als ‘Ander’ te loochenen. Deze kritiek naar De Clercq is niet gratuit. Vanuit zijn politiek liberalisme en terechte nadruk op Verlichting, is het ongetwijfeld zo dat er ruimte is voor debat, voor verschil en voor verschillende paden naar Verlichting en emancipatie. Ik weet dat dit Mathias heel nauw aan het hart ligt. Misschien is het tijd voor Mathias om zijn “sluier van onwetendheid” van zich af te werpen!

Pascal Debruyne
VZW RADAR/TiensTiens (Gentse actiegroep)
www.tienstiens.org