Jan Hertogen13 juni 2009 – 22:44

Over het zwarte gat, Polen en religie.

Zonder veel aanknopingspunten maar toch met de lezing van enige artikels uit de uitstekende site www.deathcamps.org in het achterhoofd een hostel in Lublin geboekt en met m’n plooifietsje 26 uur op de bus van Eurolines gestapt. Na tweemaal overstappen, Berlijn en Wrocklaw, ging het recht door Polen op gewone en dus hobbelige nationale wegen die toelieten al een indringend beeld te krijgen van Polen in het decennium van toetreding tot de EU. Ook 20 jaar nadat Jaruzelski de grote afrekening met het ‘communisme’ (ongewild) aan de gang zette door relatief vrije verkiezingen te beloven die door Walesa overweldigend werden gewonnen, kwamen pas daarna Duitsland en de andere landen aan de beurt. Maar de Polen slagen er blijkbaar in altijd een bijrol te spelen in de geschiedenis ook al staan ze op de eerste plaats. Zij vormen al 200 jaar (of langer) een strijdtoneel voor andere landen (Duitsland, Rusland) die beslag op hun grondgebied wilden leggen. De volksverhuizingen die dat meebracht zijn niet te tellen. En nu heb je opnieuw die indruk wanneer Amerika, meer dan Europa, het ontwikkelingskader bepaalt, alhoewel de autostrades en heel wat EFS-projecten door Europa worden gefinancierd. Bij het binnenrijden van de steden viel het op dat de parkings bij mastodontmagazijnen als Decathlon, H&M, Leroy, Makro, Ikea, en wat al meer leeg stonden en de kerken zowel in de voor- als de namiddag vol. Zoals de directrice van de bibliotheek in Majdanek, me later kon uitleggen was het een Poolse religieuze feestdag, die nergens anders in de wereld bestaat. De Gods Body feestdag, als ze het letterlijk uit het Pools vertaalde, het heeft te maken met de verandering van brood en wijn in het lichaam van Christus, Gods Body dus legde ze me uit maar verder had ze met de godsdienst niets van doen. Zoals de uitzonderlijk bloemrijke begraafplaatsen, en de tientallen bloemenkramen aan de kerkhoven dezer dagen allicht ook wijzen op een sterker religieus gevoel of iets als de 1ste november bij ons? De katholieke godsdienst is nooit ver weg in Polen. Toen ik rond 9h 's avonds terug reed met m'n fietsje in een park was was er in een soort amfitheater een spektakel aan de gang met forse muziek en een podiumact onder de auspiciën van een katholieke organisatie, met een grote ikoon als decor waarop Maria een zedige kus gaf aan Maria Magdalena, hetgeen me even deed denken aan een katholiek lesbiënne-feest in het hart van Lublin, maar dat zal wel zinsbegoocheling geweest zijn in het wat dit punt betreft traditionele Polen.

Op zoek naar "Aktion Reinhardt" in Majdanek

Op zoek naar het zwarte gat dus, "the black hole in the memory of the human species", zo vertaalde ik in m’n brokkelengels het doel van m'n zoektocht. De Majdanek-tentoonstelling is twee 'barakken' groot met enkel informatie op grote borden aan de muren bevestigd met weinig uitleg, de binnenruimte zelf is leeg, alles staat er nog zoals het er in 1950 werd neergezet en dat is op zich al een tentoonstelling natuurlijk. Maar het houdt ook in dat grote delen van het kamp nog intact zijn maar de informatieve waarde is een ramp. Ook over de "aktie Reinhardt" wordt met geen woord gerept en in de topografie van de uitroeiingskampen staat Treblinka niet eens aangegeven. "En hoe denk je dat het komt" vroeg de bibliotheekdirectrice, na m’n commentaar aanhoord te hebben. Ten eerste door de Koude Oorlog, de doden in het ene en het andere kamp hadden niet meer hetzelfde gewicht en Polen, spijtig voor de 3 miljoen joodse inwoners van Polen en 3 miljoen andere Poolse slachtoffers zaten in het verkeerde kamp. Ten tweede, ging ik verder, is de Poolse herinnering aan de vernietiging van de joden altijd bezwaard door het reeds aanwezige en ook na de oorlog voortlevende anti-semitisme dat geen draagvlak gecreëerd heeft voor de bescherming van joodse burgers door de Poolse bevolking gedurende de oorlog, noch voor de herinnering aan het Pools/Joodse lijden. De Poolse staat was in de oorlog deel geworden van het Generaalgouvernement, en in feite deel geworden van het Duitse rijk. Zij werden volledig ingezet voor opsporing, verzameling en deporatie van de joden, nadat reeds duizenden joden door de Einsatztroepen werden afgemaakt bij de inval in 1939. Meer nog, bij terugkomst van de weinige joden na de bevrijding in hun woongebied werden opnieuw progroms georganiseerd, maar dan nu door de Poolse bevolking. De joden die overbleven kozen er dan noodgedwongen voor om zich in Palestina te vestigen. En wil men de harde positie van Israël begrijpen is het goed ondermeer de geschiedenis van de Poolse joden te kennen, wat uiteraard geen enkele rechtvaardiging inhoud van de onrechtmatige bezetting van Israël van Palestina en hun verzet tegen de oprichting van een Palestijnse staat, zo besloot ik m'n betoog. En dat er nu maar 15.000 joden in Polen leven tegenover 3 miljoen voor de oorlog is geen toeval. Maar de verhouding Poolse joden en niet-joodse Polen is taboe en het zal verder nog wel een tijdje blijven als je ziet wie in Polen nu de politieke macht heeft, besloot ik en hiermee was zij het eens.

1,7 miljoen Poolse joden zonder herinneringscentrum in Lublin

Intussen blijft de gedachtenis, het onderzoek, de documentatie van een van de grootste uitroeiingsancties van mensen in zulk een kort tijdsbestek (anderhalf jaar) binnen een erg beperkte lokaliteit (Treblinka, Sobibor, Belzec zijn geconcentreerd aan de Pools-Russische/Oekrainse grens) zonder centraal onderzoeks- en gedachteniscentrum. 1,7 miljoen mensen werden uit hun huizen gehaald, op transport gesteld, in transitkampen ondergebracht of rechtstreeks naar de vernietigingskampen gebracht waar geen selectie gebeurde maar iedereen onmiddellijk werd gedood door de rook, gas uit wagens en daarna cyclon B, vervoerd naar verbrandingsovens, of collectief verbrand en daarna uitgestrooid op de akkers of in de wind. 1,7 miljoen individueel levende mensen, met elk hun achtergrond en geschiedenis in een van de Poolse districten. Kernpersonen in het sociale, culturele, wetenschappelijke, politieke en economische leven die sinds eeuwen in Polen verbleven werden door een politieke beslissing van een democratisch verkozen regime in het Duitsland van Goethe, Bach en Schiller met inzet van al het wetenschappelijke en intellectuele potentieel om het leven gebracht. Het was geen wilde daad van monsters, maar van erkende en hooggeëerde Duitse burgers, die er hun werk van maakten op een hygiënische en goed uitgekiende wijze een einde te maken aan het leven van 1,7 miljoen mensen, en hun legitimatie vonden in het extreem doortrekken van de verworvenheden van de verlichting, de mens kan (en moet) zijn (sociaal biologische) lot zelf in handen nemen en 'wetenschappelijk' sturen, ondermeer door de eliminatie en liquidatie van onvolkomen elementen in de soort zoals gehandicapten en ouderen, of van in hun ogen gedegenereerde onderdelen zoals joden en in 2de orde de slavische volkeren die mogenblijven leven maar als dangarbeider. en na de arbeid keerden telkens tienduizende SS-functionarrissen en het kamppersoneel in hun huisgezinnen terug. Voor een beschrijving van dit 'genormaliseerde' SS-leven zie ondermeer het dagboek van Paul Kremer: www.npdoc.be/Kremer-J.P/Nederlands

De ene dode is de andere niet

Voor de oorlog bestond het district Lublin voor 40% uit Joden die er toen al voor een gedeelte naar werden verdreven. Daarvan is op het eerste gezicht niet veel meer van te merken. De ene dode is evenwel de andere niet, Auschwitz heeft haar plaats in de geschiedenis van de mensheid veel sterker vastgelegd en gematerialiseerd dan de 1,7 miljoen doden in wat de Duitse nationaalsocilisten cryptisch de “Aktion Reinhard” noemden en vooral in de kampen Sobibor, Treblinka en Belzec werd uitgevoerd. Er waren maar enkele overlevenden (3 in Belzec bv op 430.000 vermoorde personen) en de vernietiging van de kampen zelfs na het volledig uitvoeren van de vernietigingsopdracht eind 1942 (Belzec) en 1943 spelen hier natuurlijk in mee. Veel meer dan Auschitz waar vooral de Westeuropese joden werden omgebracht en ook 437.403 Hongaarse joden in de lente 1944, zie www.verzet.org/content/view/379/35/1/2, staan de drie uitroeingskampen, gelegen aan de Bugrivier, die Polen en Rusland/Oekraine scheidt, in feite mee symbool voor de 3 miljoen Poolse en 1 miljoen Russische joden waarvan de herinnering deels ook in de Koude Oorlog een tweede dood stierf. Maar ook naar Sobibor werden 34.000 Nederlandse joden vanuit Vucht en Westerbork vervoerd om er te worden vergast. De herinnering in Nederland heeft daar een vaste plaats verworven, zie www.stichtingsobibor.nl/index.php/inhoud/home. Het nationaalsocialisme heeft naast de militaire hegemonie over Europa en de wereld de vernietiging van de joden tot eerste, en de degradatie van de Slavische volkeren, Polen en Rusland voorop, tot arbeidsslaven en tweede doelwit verklaard. Een verdere en meer diepgaande kennis van de vernietingsopzet in Sobibor, Treblinka en Belzec kan het inzicht in de jodenvernietiging verdiepen, de rol, betekenis en werkwijze van het nationaalsocialisme verduidelijken en de samenhang van de huidige gebeurtenissen en opstelling van landen in het ruimer historisch kader begrijpelijk maken.

Tentoonstelling over de Pools-Duitse betrekkingen in Berlijn

Overal waar wij de aandacht richten op de jodenvernietiging in Sobibor, Treblinka en Belzec hebben we het gevoelen dat het ons ontsnapt. In de belangrijke tentoonstelling die op 28 mei 2009 in Berlijn van start ging over de Duits/Poolse betrekkingen is de “Aktion Reinhardt” herleidt tot 4 regels in een commentaar onder de foto van Odilo Globocnik, de feitelijke uitvoerder van de operatie en chef van de SS in het district Lublin, weliswaar met de laconieke vermelding dat er 1,7 miljoenen Joden werden gedood, zonder dat dit venwel verder gekaderd wordt, alsof dit een detail was naast vele andere. De tentoonstelling in Berlijn is een gezamenlijke productie van een Duitse en Poolse staf zodat allicht de gevoelige punten vermeden werden. Ook in Lublin of Majdanek is (vooralsnog) niets terug te vinden van de centrale rol die Lublin in dit drama gespeeld heeft.

Lublin en Mechelen, een vergelijk

Een beetje zoals Mechelen, dacht ik, dat wel erkent en zich verontschuldigt dat de wegvoering van joden in de Dossin-kazerne is kunnen gebeuren, maar intussen sociale appartementen gemaakt heeft van de Dossinkazerne waarin duizenden hun laatste dagen doorgebracht hebben, en die ze nu tegen veel geld moet terugkomen om een uitbreiding van het museum te kunnen realiseren. In 1998 hebben zij daarbij zonder pardon de de spoorweg opgebroken die als opstapplaats en kaai gediend heeft waarlangs 25.267 joden en zigeuners, zie www.npdoc.be/Schram-Laurence werden weggevoerd na een goed stuk over Mechelse ring te rijden voor de trein langs Muizen en Boortmeerbeek richting Auschwitz ging. Op een kleinere schaal is het alsof men in Auschwitz de aankomstkaaien en de sporen zou wegnemen. Behoudens het Joods Museum van Deportatie en Verzet in een zijstraat van de ring met enkele stukken spoor als gedenkteken, is langs de buitenzijde aan de ringkant geen enkel spoor of gedachtenisteken ingericht dat Mechelen tot thuishaven geweest is van een van de grootste drama's op Belgische bodem. De enige stukken spoor, zo wist een oude treinverantwoordelijke van het Mechelse Arsenaal me te vertellen, liggen nog onder de nieuw aangelegde ringweg bij de afslag naar Nekkerspoel. Misschien goed om deze nog eens op te graven?

Poolse aardbeien en kersen

Het was me al opgevallen, de Polen met grote rechthoekige korven langs de weg waarvan ik pas later ontdekte dat de inhoud aardbeien waren. Vers van het land of als overschot van de veilingen wegens kwalitatief niet goed of vers genoeg. Omdat ik gedurende de busreis al een Poolse hamburger en Poolse hotdag geproefd had en weten te appreciëren wegens de overdaad aan groeten weliswaar besproeid met drie verschillende soorten sauzen, was ik op zoek naar wat anders. Maar in tegenstelling tot Berlijn waar om iedere hoek wel eetstandjes in volle diversiteit van aanbod te vinden zijn, kwam ik in m’n zoektocht van een kale reis terug. In Majdanek had ik de trolleybus genomen wegens sterke tegenwind en ook om dit vervoermiddel eens uit te testen want het is hét vervoermiddel in Lublin en relatief goedkoop én milieuvriendelijk, 2 PLN (Zlotys, of 0,45€) de rit. Vroeger afgestapt kwam ik langs een appartementsonderbouw met kleine winkeltjes onderaan en vroeg ik aan een jong koppel me voor 2 PLN kersen en voor 2 PLN aardbeien te geven, zo moest ik geen gesprek aangaan over prijs en hoeveelheid, want uitzonderingen niet te na gesproken, je verstaat Pools of je wordt niet verstaan, maar dan brengt lichaamstaal soelaas en als het in het honderd loop is er altijd wel iemand die het gevolgd heeft en het in het Pools vertaalt. Voor m’n 4 zloty’s ben ik met een kilo kersen en een kilo aardbeien weggekomen. De aardbeien heb ik samen met een pot Maljanka, een erg lekker soort yoghurt, gulzig opgeschrokt, zoals ik in m’n jeugd elke woensdag à volonté aardbeien kon eten geplet in yoghurt, meegebracht door Gabriëlle die jaar en dag de hulp geweest is in het gezin van acht kinderen waaruit ik stam, het ging daar om kleinere aardbeien die niet goed genoeg waren voor de veiling en die elke woensdagnamiddag voor een groot festijn zorgden in aardbeientijd.

Marokko in Polen

De winkeltjes onder appartementsblokken deden me aan Marokko deden denken, zie www.npdoc.be/JiM . Zo ook de vele onafgewerkte gebouwen langs de straatkant, de Poolse en Marokkaanse migranten die in de weer zijn hun huis in hun land (van afkomst) in orde te brengen, maar eerder dan de Marokkanen zullen de Polen allicht niet in grote getal definitief in België blijven. Ook door de ongestructureerde stedenbouw voorzover we daar uit onze doortocht in Wrocklaw, Stechowitse (jawel met veel Paulus 2 beeltenissen) Kielci en Lublin konden afleiden, alhoewel Lublin uit dat oogpunt meevalt en een ander beeld geeft, allicht ook gekleurd door de vier universiteiten, er zijn er veel meer corrigeerde de blibliotheek directrice me toen ik daarover sprak.

Majdanek en de monumentale monumenten

Maar hoe dan ook, het meeste indruk maakte toch, na 6,5 km fietsen, de grote vlakte die ineens rechts van je opduikt langs de grote steenweg die naar Majdanek leidt. De geëigende profielen van barakken, wachttorens, en vooral ook de monumentale monumenten. Dit lijkt een tautologie, maar door de eigen wijze van herinneringsopbouw in het oude Oost-Europa kan men aan het begrip monument toch het voorzetsel monumentaal toevoegen. Wellicht omdat de dimensie van het leed zo groot was, en het in de ogen van het in Westen niet meer herkend of erkend werd. Het Koude Oorlogsdenken noodzaakte misschien om dit leed en de herinnering eraan in een extreme grootheid te evoceren en nog een zekere proportie te geven tegenover de min(der)achting door het Westen. Als je het leed mis-kent of niet kent, de 27 miljoen Russische oorlogsdoden, de duizenden politieke gevangen in Buchenwald en ander kampen, de miljoenen dwangarbeiders uit Oosteuropa (vooral vrouwen), de jodenvernietiging die vooral ook in Oost-Europa aan 5 miljoen joden het leven gekost heeft, dan zullen onze ‘monumentale’ monumenten je daar met de neus op drukken, heeft men misschien gedacht. Maar zo werkt het natuurlijk niet, alhoewel een bezoek aan het Russische gedenkteken in Berlijn Treptow toch indruk blijft maken, zelfs of zeker door de veelvuldige citaten van Stalin, die er nog de plaats krijgt die hem toekomt als staatshoofd die tegenover driekwart van de Duitse divisies het perspectief van de bevrijding geopend heeft. De late inzet van de Amerikanen in Normandië tegenover een kwart van de Duitse divisies van een legermacht die al in het hart getroffen was in Stalinggrad maakte dit perspectief vooral in het Westen, concreter.. Het getuigt dan ook van een groot cynisme van de nieuwslezer op de VRT die sprak over D-Day als de dag dat de bevrijding werd ingezet. Tegenwoordig moet je over niets beschaamd zijn om aan journalistiek te doen en het nieuws te lezen.

De keldereetgelegenheden

Terug naar Lublin afgezakt om wat te eten. Niet voor een pizza of kebab dacht ik, maar restaurants waren in geen velden te bekennen, behalve eentje verbonden aan een hotel. Allicht niet goed gezocht en dan maar een onderaardse pizza-gelegenheid, zoals vele winkels en clubs en de veelvuldige solaria, die langs een keldertrap aan de voorgevel kunnen bereikt worden. En in Polen is er allicht geen rookverbod in eetgelegenheden zodat ik weer eventjes in de hel was. Bij het terugrijden nog twee restaurants tegengekomen voor op een andere dag. En oppassen om met de fiets niet van trapjes op het voetpad te donderen. Want in Polen heb je een multifunctionele stoep, geen fietspaden maar wel een ruimte neven de weg waar voetgangers en fietsers op elkaar ingesteld zijn én auto's mogen parkeren. Fietsen (en fietsenwinkels) zijn dan ook een grote zeldzaamheid in Lublin (of Polen?).

Het mausoleum in Majdanek

En dan nog een beeld dat blijft hangen, het mausoleum op de top van heuvel waartegen het concentratie- en ook uitroeingskamp Majdanek aangelegd is. Het mausuleum bergt restanten van de uitgestrooide as van 18.420 joden die op 3 november in Majdanek werden doodgeschoten in het kader van de viering van de Nationaalsocialistische feestdag, het Erntefest", het oogstfeest, een 'heidense' vervanging van de religies waar het Nazisme niets van moest weten, ook niet van het christendom dat te veel eigen tradities bevatte die het nationaalsocialisme niet kon controleren. In het district Lublin werden op 3 en 4 november 1943 in totaal 42.000 joden doodgeschoten. In feite betrof het een wraakneming in opdracht vzn Himmler, na de opstand in oktober 1943 in het uitroeiingskamp Sobibor. Deze verschrikking heeft onder de ogen van de Poolse bevolking plaatsgevonden. Majdanek ligt midden in het bebouwde centrum van Lublin, dit in tegenstelling tot alle andere kampen die ver weg in de bossen verscholen lagen. In het museum van Majdanek wordt er geen melding van gemaakt en het is enkel langs een later geplaatste privé-gedenkplaat aan het Mausuleum dat uitleg gegeven wordt. In m'n gesprek met de bibliotheekdirectrice beklemtoonde ik nogmaals dat, met alle belang die elke individuele misdaad of collectieve moord heeft, men er toch niet onderuit om in de streek rond Lublin, de destructie door het nationaalsocialisme minstens te kaderen in een actie en politiek die 1,7 miljoen doden gemaakt heeft in kampen die rechtstreeks afhingen van de SS-leiding in Lublin. Er is een gelaagdheid in het leed en de misdaad die ook enkel maar kan begrepen worden vanuit de eigen Poolse geschiedenis, die overigens ook nergens in beeld komt. En moet ook het gewicht van de slachtoffers niet 'herijkt' worden, nu de koude oorlog al lang achter de rug is. Maar integendeel wordt meer nog dan vroeger de positie en de verdienste van de oude Sovjetunie geminimaliseerd, verzwegen of onder de mat geveegd, met een beeld over Stalin als minstens een even grote boeman als Hitler, die evenwel voor de ganse wereld de ommekeer van de oorlog in Stalingrad heeft bewerkstelligd. De Russische- en sovjetpositie na de oorlog kan maar begrepen worden vanuit het lijden en de slachtoffers die in het land gemaakt zijn, nl. 27 miljoen in Rusland. Maar niemand kan en sommigen willen niet tot zich laten doordringen dat, voortgaande op 60 miljoen doden in de tweede wereldoorlog op 6 jaar tijd (1939-1945) gemiddeld 27.397 doden per dag zijn gevallen, 365 dagen per jaar, 6 jaren lang, en een kleine helft daarvan in Rusland.

Het joodse getto in Lublin

Het is ook niet te begrijpen dat op de Majdanek-tentoonstelling en in het Museum met geen woord gesproken wordt over het joodse getto in Lublin en de liquidatie ervan die een goede illustratie vormt van de concrete werkwijze van de operatie Reinhardt. 1/3 van de bevolking in Lublin was Joods, of zo'n 40.000 mensen. Slechts 200 tot 300 van hen hebben de uitroeiing overleefd samen met 1.000 joden die er nog in geslaagd waren naar het door Rusland bezette Pools gebied te vluchten. De lezing van het uiterst interessante en aansprekende verslag over het getto van Lublin op www.deathcamps.org/occupation/lublin%20ghetto_nl.html geeft een goed beeld van wat zowel in Majdanek als in Belzec en de andere vernietigingskampen aan de orde was. Het is ook duidelijk dat het joden van Majdanek waren die het vernietigingskamp in Belzec mee hebben gebouwd. Dat was niet geweten door de bibliotheekdirectie in Majdanek. Dat maakt op een of ander manier deel uit van het zwarte gat dat we zo beetje bij beetje verder leren kennen. Dus toch maar eens zelf op zoek gaan naar het oude getto van Lublin, zonder kaart, zonder gids en zonder kennis van de Poolse taal.

Voor verdere updates zie www.npdoc.Lublin

Jan in Lublin