Feuchtgebiete, theatervoorstelling op basis van het boek van Charlotte Roche in regie van Christina Friedrich in het Neues Theater te Halle (Saale), 13 voorstellingen met, 22.12./27.12./28.12.2008 om 20uur nog te gaan, zie http://www.kulturinsel-halle.de. Het boek Feuchtgebiete, in Nederlandse vertaling Vochtige Streken, is 9de in de Humo-boeken top 10 en een internationale bestseller die letterlijk tot de verbeelding. Charlotte Roche mocht in de Laatste Show haar opwachting maken, en enkele besprekingen in kranten en weekbladen waren haar deel. De extreme aandacht voor hygiëne gecounterd door bacteriële non-chalance en herstel van het vochtcontact met eigen lichaam en dat van de ander zorgt voor mede- en wederspraak. Wat beweegt een theatergezelschap echter in de (oude) DDR om hiervan een theatervoorstelling te maken en hoe brengt men zo’n boek op de planken. De “Urauffüring” werd alom geprezen: http://www.mdr.de/mdr-figaro/journal/5792156-hintergrund-5792783.html . Voor ons voldoende reden om eens te gaan kijken, nog voor we het boek zouden lezen.

“Ein wildes dunkles Mädchen macht sich auf den Weg, ihren Körper zu erkunden. Sie sucht jeden Schmerz und jede Grenze. Sie fürchtet sich vor nichts und weint vor Angst. Sie sehnt sich nach Liebe und weiss schon alles. Ihre welt ist ein Paradies und eine weise Hölle. Helen Memel geht radikal in ihrem Körper umher und nimmt uns mit in diesen. Eine Landschaft voller Abgründe, Phantasien und die schönste Befreiung, die man sich wünschen kann” zo vat de regisseuse Christina Friedrich het stuk samen op de flyer met de 7 boekenkonten. Op http://stars.aol.de/Stars-News-Welt/Feuchtgebiete-709747612-4.html wordt een representatieve fotoreportage gegeven van het intrigerend, felle, soms moeilijk verstaanbare, soms wat vochtig opspattende chaotische voorstelling gezien 6 personages als tegenspeler van Helen optreden en niet altijd duidelijk wie voor wat of wie staat. Vooral de vraag waarom de moeder haar niet meegenomen heeft bij de poging zich samen met haar broertje het leven te ontnemen is een knooppunt in de voorstelling. Een universeel thema. De lezing van het boek in de 11 uur durende busreis vanuit Halle terug naar Brussel maakte me vooral het ziekenhuis als ‘totale depersonaliseerde institutie’ duidelijk, eerder dan de herrie om hygiëne en vochten die in feite maar met mondjesmaat aan de orde waren. Charlotte Roche maakt eigenlijk een zedenschets van de medische reductie van patiënten in een aseptische wereld waarin het seksuele nog altijd moeizaam een plaats krijgt.

Langs de ‘Kultuur-Insel” en het “Neues Theater” in Halle (Saale) is de DDR-Volksbuhne in 2002 heringericht, de eengemaakte kulturele scène waar alle kunsten aan bod komen en hun plaats vinden. Bezieler en realisator hiervan is Peter Sodann, een naam die geen lichtje doet branden, behalve in de rol van Tatort-commissaris Bruno Ehrlicher. Deze op rust zijnde intendant van het Halse theater heeft allicht het spoor getrokken voor een theatertraditie die Feuchtgebiete Europese première op de (Volks)Bühne geeft. Zie http://www.mdr.de/kultur/458656.html voor de betekenis van de Kultur-Insel in de Culturele ontwikkeling in ‚DDR’traditie. Zoals iemand me verduidelijkte noemt Peter Sodann zichzelf een “communist zonder partij”, een betiteling waarin ik me ook wel kan vinden was m’n onmiddellijke reactie.

Peter Sodann is niet om het even wie. Hier staat hij met Oskar Lontaine op de foto. Hij zal in mei 2009 meedingen naar het ambt van Bondspresident in Duitsland en krijgt hiervoor de steun van Die Linke. Om opvallende uitspraken is hij niet verlegen. Hij zegt bv. als echte politiecommissaris dolgraag Josef Ackermann, de bestuursvoorzitter van de Deutsche Bank, te willen arresteren. Hij kenschetste de Bondsrepubliek als dictatuur van veelverdieners. En hij kondigde aan zich er als staatshoofd voor te zullen beijveren dat het Duitse volkslied wordt vervangen door de Kinderhymne van Bertolt Brecht en Hanns Eisler. Zelfs bij die Linke kunnen ze er niet altijd om lachen toen hij in een interview zich uitsprak voor een ‘nieuw socialistisch experiment’ – ofwel: een ‘democratische DDR’ –. Tevens sprak hij er zijn verbazing over uit dat de Amerikanen als bevrijders, en de Russen als (voormalige) bezetters worden aangemerkt (uittreksels uit De Volkskrant van 19/11/08 http://www.volkskrant.nl/buitenland/article1095202.ece/Tatort-acteur_Sod... ). Op de Duitse politieke scène is dus nog heel wat interessants te beleven en vraag is wie er zich in België door laat inspireren.

Er is niets aandoenlijker dan na 5 december in Duitsland in gelijk welke stad op bezoek te gaan. Meer dan waar ook in de wereld zijn de kerstkraampjes volkse verzamelplaatsen waar uitgebreid gedronken, gegeten en gepraat wordt, in sourdine, met veel licht, kleur en glitter. En dat gedurende 4 weken aan een stuk, avond na avond. In Halle (Saale) is gans de kerstactiviteit gecentreerd rond de Rote Turm, die al lang niet meer rood is, want zoals alle steden werd ook Halle onder de Nationaalsocialistische oorlog gebombardeerd. Maar de rode lampen geven er ‘s avonds nog de rode schijn aan. Ook Ernst Ludwig Kirchner is in 1915, in de eerste wereldoorlog, toen hij ziek zijnd zich aan de oorlogsverrichtingen onttrok, langs Halle gepasseerd en heeft er de Rote Turm geschilderd. De weg rechts van de Turm geeft uit op de Kultur-Insel en er rijden dagelijks honderd en een trams kangs, hét vervoermiddel in Halle dat vooral samen het voetgangers het straatbeeld bepaalt. Zonder aflijningen op de wegen, zonder aparte trambanen, zonder zebrapaden , met ook de fietsers uit de voetgangerszone’s verbannen, is de oude ‘socialistische’ stadse leefwijze nog manifest aanwezig. Voor een sfeerbeeld en info over de stad zie http://www.halle.de

Het bevolkingsaantal van Halle (Saale), een stad wat groter dan Gent, ging sterk achteruit van 310.000 in 1991 daalde tot 234.295 in 2008, dwz ze verminderde met 76.000 waarvan ¾ door verhuis en ¼ door het negatieve geboortesaldo. Volgends de bevolkingsvooruitzichten zal Saale in 2025 maar 206.120 inwoners tellen, zo is te lezen in Die Krone, het Magazin van De Kulturinsel Halle van 2/2008. Dat zijn ronduit alamerende cijfers die blijkbaar voor gans Oost-Duitsland opgaan. Als hoofdoorzaak wordt de hoge werkloosheid gegeven en de aantrek van het ‘Westen’. Het negatieve geboortecijfers speelt echter naar de toekomst toe het meeste parten. Herstel dan het DDR crèche-systeem stelde ik voor aan de 80 jarige oud leraar Volkhard Winkelman, daar waren wij indertijd jaloers op. Dat is zo geen slecht idee, want Finland staat nu op de eerste plaats in het Pisa-onderzoek repoliceerde hij, daar worden de leerprestaties internationaal vergeleken, en zij hebben het DDR-systeem volledig overgenomen, een mini-marxisme als het ware. Mooit moort zeg ik. De toekomst is aan de in Oost-duitsland marxistisch geschoolden die meer en meer de Duitse politiek, cultureel en economisch doordringen van de basics van het socialisme, zo probeerde ik. Maar niemand die dat hier nog gelooft weersprak Winkelman. Dat is juist het probleem zei ik, de Oost-Duitsers hebben alle reden om hun kop terug op te heffen, binnen het herenigde Duitsland zijn zij potentieel het ideologische centrum van de wereld.

Naast het theaterstuk Feuchtgebiete was het vooral de tentoonstelling over Otto Mueller die me naar het Oosten van Duitsland bracht. Apolda is een stadje van 20.000 inwoners. In 1990 waren dat er nog 30.000 maar het industriële verval en de werkloosheid deed ook hier z’n werk: 1/3 van de inwoners trok weg of werd niet vervangen door nieuwe geboorten. Recht tegenover het station van Apolda kijkt men uit op een vervallen fabriek. Op de rit van een uur met de trein van Halle naar Apolda krijgt men zowel de idyllische badstadjes langs de Saale te zien als de vernieuwde Leuna-chemiewerken, een zich over honderden hectare uitstrekkende chemische fabriek. Nu werken er, na overname door Total, een goede 3.000 arbeiders, in DDR-tijden was dat het tienvoud. “In de oorlog was het tevens een gemakkelijk doelwit voor bombardementen, nadat ze een paar buizen aaneengeklonken hadden werden ze de daaropvolgden de dag weer weggebombardeerd” klonk het zonder meelij.” In de DDR-tijd was Leuna een zwarte fabriek omdat in plaats van steenkool of olie, er bruinkool werd gerecycleerd tot chemische producten, een ware hel voor de inwoners van Saale en ruime omgeving. Nu is alles ‘proper’ maar er is ook geen werk meer” zo vertelde een toevallige medepassagier op de trein. Over de geschiedenis van de Leuba-Werke, zie: http://de.wikipedia.org/wiki/Leunawerke

“Von der Leichtigkeit des Seins” zo luidt de titel van de tentoonstelling over Otto Mueller in het Kunsthaus Apolda (http://www.kunsthausapolda.de/ausstellungen.htm).Het Kunsthaus afficheert zich als Kunsthaus Apolda Avant Garde omdat zij nieuwe of nog niet-geziene kunstcreaties willen tonen en kennen hiervoor internationale bekendheid. Zo is er in 2006 de spraakmakende tentoonstelling over Camille Claudel, de vrouw van Rodin doorgegaan. Met Otto Mueller geven zij aan een ruimer publiek de gelegenheid om sinds lang nog een consistentie verzameling van deze schilder te bezichtigen. Otto Mueller was met een eigen stijl van 1910 tot het uiteenvallen van “Die Brücke” in 1913 actief lid van. Hij vond er de bevestiging en het kader om zichzelf als ‘expressionistisch” schilder te ontwikklen. Met een heel eenvoudige maar specifieke techniek, lijmkleuren op jute, bracht hij doorheen zijn hele werk de (naakte) vrouw in de natuur en later de zigeuners in hun leefomgeving in beeld. Een representatief beeld van de tentoonstelling met toelichting wordt getoond in een video op http://www.faz.net/s/RubEBED639C476B407798B1CE808F1F6632/Doc~EC1AAA54F25... . Het bezoek aan de tentoonstelling en het opnemen van de meer dan honderd werken in een rechtstreekse confrontatie was een innige, ontroerende en aansprekende ervaring die het inzicht versterkte in de het ‘revolutionaire’ van het Duitse expressionisme in het eerste kwart van de 20ste eeuw.

De negatie van het Duitse Expressionisme en alle ‘Moderne’ kunst door het nationaalsocialisme vanaf 1933 en de uiteindelijke verwijdering ervan uit alle Duitse musea in 1937 behoort tot een van de zwartste bladzijden uit de (kunst)geschiedenis en kan, zoals de boekenverbranding, als voorbode gelden van de tweede wereldoorlog en de fysieke liquidatie van miljoenen mensen. De telling en inventarisering door Duitse onderzoeksinstituten van de impact van deze “Defamlierung” is nog niet voleindigd. Tegen einde 2009 is door de Freie Universität Berlin de publicatie op internet beloofde van de
20.000 uit de Musea verwijderde werken: : http://www.geschkult.fu-berlin.de/e/khi/forschung/entartete_kunst/invent... . In het boek die “Kunststadt” Munchen 1937, Nationalsozialismus und “Entartete Kunst” wordt punctueel zowel de tentoonstelling van “Entartete Kunst” (de ontaarde kunst) als de “Grosse Deutsche Kunstausstelling” die terzelfdertijd plaatsvond in Munchen uit de doeken gedaan. In het boek worden de folders opgenomen en een minutieuze reconstructie gemaakt van wie waar hing bij de “Entartete Kunst “met foto’s van de uitgestalde werken. Van zowel Ernst Ludwig Kirchner als van Otto Mueler werden er bv meer dan 600 werken uit musea verwijderd en van elk ook een 30-tal werken in de Entartete Kunsttentoonstelling van Munchen aan het publiek getoond als illustratie van waardeloze kunst, schilderijen die ook door geesteszieken kunnen gemaakt worden, die op hun beurt niet waard waren om te leven. In bovenstaande foto wordt ondermeer een werk van Otto Mueller (linksboven) getoond, samen met twee werken van Kokoschka (rechtsboven en onder) en een werk van Ernst Ludwig Kirchner, Frau des Künstlers.

Hitler op bezoek in de tentoonstelling “Entartete Kunst” van 19 juli 1937 tot 30 november 1937. Bij de opening van de gelijklopende “Grosse Deutsche Kunstausstelling” zei Hitler in z’n openingsrede het volgende: “Ich möchte daher an dieser Stelle heute folgende Feststellung treffen: Bis zum Machtantritt des Nationalsocialismus hat es in Deutschland eine sogenannte “moderne” Kunst gegeven, d.h. also, wie es schon im Wesen diese Wortes liegt, fast jedes Jahr eine andere. Das nationalsozialistische Deutschland aber will wieder eine “deutsche Kunst”, und diese soll und wird wie alle schöpferische Werte eines Volkes eine ewige sein. Entbehrt die aber eines solchen Ewigkeitswertes für unser Volk, dann ist sie auch heute ohne höheren Wert.” De getoonde en uit de musea verwijderde werken werden verkocht, verbrand of geraakten zoek, zoals ook het schilderij van Ernst Ludwig Kirchner (onderaan links) “Gelbe Tanzerin”, 1913. Het gaat hier, zoals in het schilderij Frau des Künstlers over Erna Schilling, muze, model en partner van Kirchner tot hij, nog geen jaar na de Munchententoonstelling, op 58 jarige leeftijd een eind maakte aan z’n leven. Otto Mueller was in 1930 al op 56 jarige leeftijd gestorven. Het 3de afgebeelde schilderij is van Karl Hofer, Zittend Vrouwelijk Naakt, 1927. Over Hofer vindt momenteel een tentoonstelling plaats in Ettlingen: http://www.ettlingen.de/servlet/PB/menu/1124419/index.html , over Ernst Ludwig Kirchner in Berlijn: http://www.bruecke-museum.de/aktuell.htm

Van Ernst Ludwig Kirchner en Otto Mueller en de andere Die Brücke schilders Erich Heckel, Max Pechstein, Emil Nolde, Karl-Schmidt Rottluf werden duizenden schilderijen uit de Duitse Musea verwijderd en honderden getoond in de tentoonstelling “Entartete Kunst”. Het schilderij van Erich Heckel, Der-Friseur-Barbierstube uit 1912/1913 werd tentoongesteld in “Entartete Kunst”. Het is evenwel in 1948 in bezit gekomen van het Moritzburgmuseum in Halle. Bij de opening van het vernieuwde Moritzburgmuseum de 9 december 2008 was het prominent aanwezig in de hoofdzaal. Bij navraag welke van de getoonde schilderijen ook getoond werden in de tentoonstelling “Entartete Kunst” werd dit schilderij aangewezen waarna we vroegen of het niet nuttig, nodig en eerherstellend zou zijn om dit ook bij het schilderij te vermelden.

Pas enkele dagen voor onze afreis werd ons duidelijk dat het Moritzburgmuseum in Halle (Saale), Museum für (H)alle, op 10 december 2008 haar feestelijke opening zou kennen,. Na de dertigjarige oorlog waren twee vleugels van de Moritzburg uitgebrand en vervallen. Een volledige aangepaste heropbouw werd mogelijk door samenwerking met het ministerie van kultuur van Sachsen-Anhalt en de medewerking van kunstverzamelaar Hermann Gerlinger, die z’n collectie van 800 werken van Die Brücke schilders onder zou brengen in het Museum. Het bekende Spaanse architectenduo, Nieto/Sobejano werd belast met de uitvoering van een project dat nieuwe functionele architectuur op een perfecte wijze combineerde met de integratie en revalorisatie van de overblijfselen van de oude Burg, zoals blijkt uit de beeldmontage van de toen nog lege ruimten: http://www.mdr.de/mdr-figaro/5812379-0.html#anker-inhalt . Over de uitwerking en de inhoud van het nieuwe museum gaf de Frankfurter Algemeiner op 9/12/2008 volgend beeld: So soll man bauen, so soll man ausstellen: http://www.faz.net/s/RubEBED639C476B407798B1CE808F1F6632/Doc~EC1AAA54F25... . Door een gelukkige omstandigheid konden wij de vooropening met een rechtstreeks uitgezonden radioprogramma van de kultuurzender van de MittelDeutsche Rundfunk op 9/12/09 bijwonen waarin onder meer de kultuurminister van Sachsen-Anhalt, de architecten, de directrice van het Museum en Hermann Gerlinger aan het woord kwamen. Peter Sodann was hier een opvallende en door iedereen graag gesolliciteerde genodigde. Daarna werd iedereen uitgenodigd voor een eerste doorgang langs de uitgestalde werken met een indrukwekkende aanwezigheid van Die Brücke schilders. Ook de naoorlogse Westduitse abstrakten (abstractie als teken van de absolutie vrijheid in het kapitialisme) kregen hun plaats alsmede de DDR-realistische schilders (waar Kunst ook een sociale, revolutionaire functie moest hebben) en van al degenen die zich noch bij het ene noch bij het andere neerlegden. Het Oosten van Duitsland, kent nu, na de vele autosnelwegen haar culturele renaissance, als voorbode voor de economische, en uiteindelijk allicht de ideologische, toch als het van Peter Sodann afhangt.

Onder een afdak, aan de westzijde van de Moritzburg staat wat weggestoken een indrukwekkend bronzen beeld van Wolfgang Mattheuer met een ingekrompen figuur met de ene arm als teruggetrokken of –geduwde vuist en met de andere een verstrekkende Hitlergroet. “Mattheuer was een van de weinige kunstenaars uit de voormalige DDR die ook in het Westen bekend waren. Samen met Bernhard Heisig en Werner Tübke behoorde hij tot de belangrijkste vertegenwoordigers van de "Leipziger School". Schilderijen van zijn hand werden na de hereniging opgehangen in de nieuwe Rijksdag in Berlijn” zo staat te lezen op http://www.cultuurarchief.nl/kunstenaars/mattheuerwolfgang1927.htm .

Foto 14

Een bezoek aan de Rote Ochse was niet mogelijkheid omdat het onvoorzien en op de website onaangekondigd voor onbepaalde tijd gesloten was, tot grote woede van het aanwezige personeel, langs de parlefoon althans. De Rote Ochse is nog altijd in gebruik als vrouwen- en jeugdgevangenis, maar biedt ook onderdak aan een Gedenkstäte voor de 400 executies van politieke gevangenen uit binnen en buitenland. Het heeft ook, ondanks protesten, in hetzelfde gebouw een verdiep waar de herinnering aan de Sovjet- en Stasi-onderdrukking wordt in beeld gebracht.

Priester Michel Mercier, kapelaan in Putte (Antwerpen) en proost van de KJ werd door de Gestapo opgepakt omdat hij een engelse pilootr had helpen te ontvluchten. Over Bonn, Keulen en Hannover kwam hij in de Rote Ochse te Halle terecht waar hij verbleef van 15 augustus 1944 tot 5 april 1945. Vandaar werd hij naar Söchsen gevoerd en vervolgens op transport naar Theresiënstadt waar hij op 8 mei 1945, de dag van de bevrijding, overleed. Zie http://www.getuigen.be/Getuigenis/3den/Alzin-Josse/Mercier-Michel

Voor ons vertrek naar Halle (Saale) hebben we nog een afspraak gemaakt met Volkhard Winkelmann, omdat wij hem wensten te feliciteren met z’n Gedenkbuch für die Toten des Holocaust in Halle dat we op het internet gevonden hadden: http://www.gedenkbuch.halle.de/vorworten.php . In een gesprek van drie uur hebben wij, hij 80 jaar, ik twintig jaar jonger, uitgebreid van gedachten kunnen wisselen over wat goed- en slechtwillende mensen kan overkomen in zestig jaar geschiednis en wat het (politiek) perspectief is in een wereld die er nu heel anders uitziet dan in 1989 werd voorgespiegeld of kon voorzien worden. De zoektocht van Volkhard Winkelmann met verschillende studentengeneraties naar het lot van joden die in Halle, ook al was het maar tijdelijk, verbleven heeft een groot bewustmakingseffect gehad. Het Gedenkbuch verankert het vernietigd leven voor eeuwig met de stad, met Duitsland en z’n geschiedenis. Dat de stad Halle z’n website officieel in de stadsite heeft opgenomen is een belangrijke waardering voor z’n werk.

Heb, in de loop van m’n Halle-exploratie, nog het partijsecretariaat van Die Linke bezocht en me laten documenteren over de “Eckpunkte” – Programmatisches Gründungsdokument de Partei DIE LINKE. Maar dat is een ander verhaal.