(foto's han soete)

Geert van Istendael: “Ik heb er ongelooflijk veel reactie op gekregen. Blijkbaar worden die stukjes dan toch gelezen buiten de eigen parochiezaal. Ik werd aangesproken op straat, op de trein. Een leraar heeft het stuk over de universiteit in de leraarskamer opgehangen. Een vrouw vroeg mij of ze één stukje kon overnemen in een handboek economie voor de middelbare school.

Dat is prettig want je wil altijd een groter publiek. Heb ik ook mensen overtuigd? Ik weet niet of ik daarin geslaagd ben. Misschien waren de mensen die mij aanspraken al vaagweg overtuigd, maar niet noodzakelijk actief in één of andere beweging. Ze hadden misschien wel al een zekere belangstelling.

Bij anderen ligt het dan weer veel moeilijker. Ik heb een heel goede vriend die professor economie is. De man heeft na een paar decennia praktijk een plooi aangenomen en het is bijzonder moeilijk om door zijn uitgangspunten heen te breken. 'Wij in de economie gaan uit van de rationeel handelende mens', zegt hij. Maar wat is rationeel? Dat is de vraag die hij niet stelt. Ik ben opgeleid als socioloog. Eén van de interessantste dingen die ik daar geleerd heb is dat er niet één rationaliteit is, maar dat er wel verschillende rationaliteiten zijn. Je hebt een aantal uitgangspunten en vervolgens ga je handelen volgens die uitgangspunten."

Economie
“Dat economisch discours is bijzonder dominant. Men doet alsof de economische premissen als wetten in de natuurkunde zijn. Maar dat klopt niet. Economie is een gedragswetenschap. Gedrag veranderen is niet gemakkelijk, maar het kan wel. Terwijl natuurkundigen sinds meer dan een eeuw bijzonder bescheiden zijn geworden, blaken de economen van zekerheid. Ze gaan op hun bek, staan weer op, zeggen iets helemaal anders en blaken opnieuw van zekerheid. Daar kan ik niet tegen. Dat stoot mij af.

Economen leveren een wetenschappelijke theorie voor bestaande machtsverhoudingen. Ze goochelen met heel rationele, vaak zelfs wiskundige theorieën, om te bevestigen wat machthebbers in de economie willen. Al de rest is volgens hen onnozel en kinderachtig en vooral niet realistisch. Niet haalbaar. Iedereen die dat tegenspreekt wordt behandeld als een onverantwoorde puber. Met een ongelooflijke minachting word je gewoon opzij geschoven als onwaardige tegenstander."

Externaliseren
“Ik ben zelf een kleine zelfstandige. Ik moet ook mijn centen verdienen door mijn bedrijf draaiende te houden. Met je bedrijf heb je zeer weinig vat op de bredere bewegingen die aan de gang zijn. Kan je je bedrijf draaiende houden als je alle kosten meerekent? Word je niet stelselmatig gedwongen om die kosten af te schuiven op de gemeenschap? We kunnen niet op tegen goedkope productie in China, zegt men. Alleen betaalt niemand de enorme transportkosten om producten uit China naar hier te halen. De enigen die daar wel voor betalen zijn de werknemers in Europa die hun baan verliezen en de werknemers in China die uitgebuit worden.

Dan hebben we het nog niet eens over de gigantische milieukost van al dat vervoer. Stel dat je al die werknemers zorgeloos mag uitbuiten, maar je rekent wel de milieukost van het vervoer. Heel de globalisering zou meteen instorten. Geen enkele Chinese t-shirt geraakt nog in Europa. Veel te duur. Wupperthal, een bijzonder interessant instituut uit Duitsland, heeft berekend dat de uitstoot van gevaarlijke gassen binnen de halve eeuw met 80 à  90 procent moet dalen als we een catastrofe willen vermijden. Dat noem ik realisme.

De journalisten van de economische bladzijden en de professoren economie liggen daar niet wakker van. 'Daar kunnen we geen rekening mee houden', zeggen ze. Tot niet zo lang geleden was het een absolute waarheid in de economie dat water en lucht vrije goederen zonder marktprijs zijn. Neem water. Je ziet nu dat de privatisering van drinkwater in sommige derdewereldlanden catastrofale gevolgen heeft én fabelachtige winsten oplevert. Water heeft dus duidelijk wél een prijs.

Of we dan maar meteen de hele technologische vooruitgang moeten opgeven? Van mij mag je een iPod hebben in elk oor. Dat kan me niet schelen. Maar betaal dan wel de volledige kost. Ronald Reagan, niet bepaald een linkse hond zou ik denken, zei het al: There is no such thing as a free lunch.

Afrika betaalt wel de volledige kost en gaat er aan kapot. Ik hoorde een manager van Philips zeggen dat kinderarbeid soms goed is. Ik dacht dat ik Charles Woeste, de tegenstander van priester Daens, bezig hoorde. Dat een moeder binnen de realiteit van een doodarm gezin in India zoiets zegt, kan ik me voorstellen. 'Onze kleine moet werken, anders hebben we geen rijst'. Maar niet de manager van Philips!“

Informatie
“Je kunt niet langer zeggen dat je niet over de juiste informatie beschikt. Er is geen enkel excuus meer. Of je nu hoogleraar bent aan de faculteit economie of columnist bij De Standaard: je kunt het weten. Natuurlijk moet je oppassen voor verkeerde informatie. Iedere journalist moet zijn bronnen checken. Zo was het vroeger ook.

Moet je een diploma economie op zak hebben om over globalisering te schrijven? Ik heb een summiere opleiding economie gehad binnen het kader van sociologie. Daardoor kan ik van buitenaf tegen de zaak aankijken. Niet gehinderd door enige kennis van zaken? Tja, dan moeten de economen maar tonen waar de fouten zitten in mijn betoog. Dat ik geen rekening houd met de economische realiteit, is geen serieuze opmerking. Ik wil heel nauwkeurige opmerkingen en geen algemene kreten."

Dissidentie
“Er zijn zeer weinig tegenstemmen, dat klopt. Opiniemakers gaan mee met de machthebbers. Je moet al naar extremistische bladen grijpen om iets anders te lezen. Redacties werken grosso modo met een corpus van eensgezindheid. Er zijn nuances, maar de stroom gaat dezelfde richting uit. In de jaren '80 was er op de BRT niemand voor apartheid. Sommige politici dachten dat wij allemaal voor Moskou waren. Er heeft ooit op de eerste bladzijde van de kwaliteitskrant De Standaard gestaan dat wij betaald werden door de KGB. Dat is nooit rechtgezet op dezelfde plaats. Slechts bij een paar gevoelige, meer levensbeschouwelijke punten zoals abortus had je die eensgezindheid niet. Niemand vond dat de vakbonden moesten worden gemuilkorfd. Er was geen enkele Thatcheriaan. Nu zie ik dat niemand durft in te gaan tegen privatiseringen of tegen het marktdenken. Zelfs nuances zijn zeldzaam. De commentator van Het Volk Joost Loncin komt af en toe nog eens verfrissend uit de hoek. Blijkbaar toch nog een stem van de oude vakbondskrant.

Een voorbeeld dat helemaal buiten deze sfeer ligt: Vlaamse onafhankelijkheid. In de jaren '80 was er niemand behalve een enkele rare vogel voor Vlaamse onafhankelijkheid. Nu begint dat stilaan bon ton te worden. Het nieuwe conformisme drijft in die richting. Nog een voorbeeld: wie durfde tegen de Europese grondwet te zijn? Ik heb er een stuk overgeschreven, maar je stem wordt zelfs niet waargenomen. Opeens komt dan die bom van de nee-stem in Nederland en Frankrijk. 'Ze hebben dom gestemd, ze waren niet goed geïnformeerd, ze hebben tegen de nationale politiek gestemd.' Ik was een paar weken voor het referendum in Frankrijk. Iedereen sprak de hele dag over die grondwet. Iedere Fransman had gratis een exemplaar gekregen. Ik zag bij een bevriende boer 's avonds de dochter thuiskomen: “Je viens chercher ma constitution”. Dat is toch de natte droom van elke democraat. Maar de volgende dag staat dan in Libération en Le Monde dat de burger niet geïnformeerd is. Een domoor zei zelfs op TV5 dat het platteland tégen stemde en de steden voor. Fout, want het verstedelijkte département du Nord stemde vooral tegen. N'importe quoi dus.

De vergrijzing is een fundamenteel probleem. Daar moet je verschillende stemmen over aan bod laten komen. Maar Xavier Verboven werd ineens afgeschilderd als de revolutionair die de Belgische samenleving ondermijnde. Dat is een doodbrave, degelijke vakbondsman. Overtuigd dat wel, maar er zit geen spatje revolutionaire ondermijning op zijn brave kostuums. Maar hij bedierf het spel. Spelbedervers zullen altijd uitgescholden worden voor het vuil van de straat. Men zal alles boven halen behalve een argument.

Ook over kerkasiel en de vluchtelingenproblematiek moet je ernstig debatteren. Door de globalisering is de kloof tussen rijk en arm overal zichtbaar. In elke hut in Niger of Senegal staat wel een schotelantenne waarmee je een zicht kan krijgen op het zwembad achter de villa van de Europeaan of de Amerikaan.. De verkeersmiddelen zijn veel talrijker en toegankelijker dan vroeger. De stromen van vluchtelingen zullen, nee, kunnen alleen maar groter worden. Kerkasiel is daar maar één uiting van.

Werkloosheid is nog zoiets. De eerste dissidente stem kwam van Vande Lanotte. 'Werklozen moeten aan het werk en bedrijven moeten ze binnen pakken.' Wat een heel anti-kapitalistisch standpunt is. In Oostende lijkt het zeer efficiënt. Daar is één derde van de werkloosheid bij de jongeren gedaald. Jaren geleden heb ik ook een kleine dissidente stem gehoord van Bea Cantillon: kunstmatig werk scheppen, stelde ze voor. Totaal anti-markt. Mevrouw is CVP-senator geweest. Je kunt haar dus zeker niet van communisme verdenken. Het discours zit ook niet altijd logisch in elkaar. Men beklaagt zich over de werkloosheid, maar men beroept zich op het vrijemarktdenken. De vrije markt zal nooit de werkloosheid oplossen. De markt ligt niet wakker van werklozen. De werkloosheid oplossen is dus altijd kunstmatig. Aan de éne kant klagen over hangjongeren en kutmarokkanen en aan de andere kant de vrije markt verdedigen. Tja, je moet weten wat je wil. Nu ga ik iets heel brutaals zeggen: stop al die jonge Marokkanen in de fabriek en ze zullen geen tijd en zin meer hebben om lastig te zijn. Als ik zulke dingen zeg, word ik als een oude aftandse communist beschouwd. In Oost-Duitsland bestond er geen jeugdwerkloosheid. Elke jongeman of -vrouw wist dat je altijd onmiddellijk een job kon vinden. Na het einde van de DDR doken er plots jeugdbendes op.

Die Zeit gaf tijdens het Wereldkampioenschap een boekje uit waarin buitenlanders voorstellen mochten doen voor een beter Duitsland. Ik heb daarin geschreven dat er weinig landen zijn waar de combinatie werk-gezin zo slecht wordt opgelost als in Duitsland. Vergeet eens jullie afkeer van de oude DDR want die hadden daar schitterende oplossingen voor. In België bestaat een netwerk van crèches. Wij zijn altijd door christen-democraten geregeerd. Zo communistisch kan dat toch niet zijn? Een tijd later lees ik in Die Zeit een internationale vergelijking over het probleem en welk land stond bovenaan? België. Die journalist had dat blijkbaar gelezen en was eens gaan kijken hoe wij dat in België doen.”

Privatiseren
“Dat privatiseringen heilzaam zijn is het nieuwe algemeen geaccepteerde dogma. Net zoals men er in het voormalige Oostblok voor '89 heilig van overtuigd was dat hun systeem superieur was aan het onze. Hun systeem zou uiteindelijk zegevieren. Daar was ook niet tegen in te praten. Daarom kwam voor een aantal machthebbers de schok ook zo hard aan toen de Muur viel.

Dat dominante discours hangt wel niet goed aan elkaar. De consequenties van privatiseringen zijn niet goed doordacht. Ja maar, de staat creëerde te veel werk, hoor je dan. Moet de staat markt-conform zijn? Treinen moeten op tijd zijn. Punt. Kijk naar landen waar het spoor geprivatiseerd is. In Engeland, Duitsland en Nederland zijn de treinen lang niet zo stipt als in België. Blijkbaar is het spoor een bedrijfstak die geen privatisering verdraagt.

Ik vind het denken over privatiseringen ongelooflijk ongenuanceerd. Ik wil best aannemen dat sommige menselijke activiteiten beter door de privé gebeuren. Ik heb gezien hoe het er in het Oostblok aan toe ging en dat was niet goed. Daardoor kreeg je die rijen voor de winkels. Dat laat je beter aan een gewiekste middenstander over. Daar hebben wij hier geen last van. De bakker bakt zijn brood en die doet dat goed. Maar bij andere bedrijfstakken loopt het mank. Ik was altijd bij de ASLK. Vroeger waren daar enkele loketten naast elkaar, de bedienden waren mooi tweetalig, je moest nooit lang wachten. Fortis neemt het over en een ramp! De bedienden krijgen een blits bureau, maar je kaunt er voor niks meer terecht. De bedienden zijn niet meer tweetalig en bekijken je als een koe die naar een trein kijkt.

Alles privé is even dom als zeggen dat alles van de staat moet zijn. In dat onnozele dorp waar ik en huisje heb in Frankrijk moet je allerlei fratsen uithalen om ontvangst te hebben met je gsm. De drie GSM-operatoren vinden dat dorp blijkbaar niet rendabel. Intussen is de enige publieke telefooncel in het dorp onhandelbaar geworden. Waar moeten die oude mensen, en er zijn er veel daar, nu naar toe?

Wellicht moest de RTT wel een aantal van haar bureaucratische slechte gewoonten afleren. Dat kan. Dat is dan weer de heilzame invloed van liberalisme. Zo worden ze aangespoord om een beetje efficiënter te werken. Zoals je hoort, ben ik daar heel ondogmatisch in.

Ik ben er van overtuigd dat de markt niet alles oplost. Voor de bedrijfsleider is de markt voordelig. De gewone consument kan slachtoffer worden van de markt. Wat ik nu vertel, gaat niet verder dan de 'Test Aankoop'-kritiek. Fundamenteel ben ik voor een hersteleconomie. Daar zullen we uiteindelijk naar toe moeten gaan. Ik ben geen oude communist. Voor mij komt het er op aan dat de post bezorgd wordt en dat de trein en de bus rijdt. Daarover gaat het. Misschien moeten we wel naar allerlei hybride toestanden gaan."

Engagement
“Je kunt geen engagement opeisen. Daar moet iedereen zelf voor kiezen. Günter Grass heeft mij ooit gezegd dat de schrijver altijd aan de kant van de zwakste moet staan. Vandaar zijn engagement voor de Roma-zigeuners. Dat is geen eeuwige wet. In de loop van de geschiedenis hebben enkele zeer grote namen als Homeros en Ronsard de kant van de machthebbers gekozen. Zij leefden in een tijd die op ideologisch vlak veel repressiever was dan nu. Het machtscentrum was toen tamelijk absoluut en is vandaag veel diffuser. Waarom zou je vandaag de kant van de rijke kiezen? Dat ligt niet in mijn temperament.

Als je poëzie schrijft, doe je iets wat eigenlijk niet kan in deze samenleving. Je doet iets wat absoluut geen geld oplevert, dat zeer traag gaat. Stilstaan is achteruitgaan. Wel, met poëzie sta je niet stil, maar ga je vrijwillig achteruit, desnoods tweeduizend jaar als dat goed is voor het gedicht. Het is een volslagen marginale activiteit die anti-markteconomisch is. Die ivoren toren waar je je versjes bakt staat dus vlak naast de barricade. Van dichters kun je niet eisen dat ze op de barricade klimmen want daar lopen ze alleen maar in de weg. Goede dichters zijn slechte strijders en omgekeerd. Zelfs Bertolt Brecht was een slechte strijder. Het feit dat je poëzie schrijft is een permanente kritiek op het voortrazen van de economie. De dichter is bijna automatisch een andersglobalist.

Een mascotte wil ik niet zijn. Ik heb het wel al eens gedaan, gewerkt voor de grote sociale beweging. Het ACV heeft mij eens gevraagd om een gedicht te schrijven over een Filippijnse vakbondsman die gevierd werd. Ik stuur het de wereld in en ik zie dat het wordt gelezen. Voor mij is dat genoeg. Ik ben geen bewegingsmens. Ik heb nooit de ambitie gehad om in de voetsporen te treden van mijn vader (die algemeen secretaris was van het Wereldverbond van de Arbeid, nvdr). Een beweging kan het beste uit je halen, dat geef ik toe. Ik mis soms het bijna lijfelijke contact met de politieke wereld en de vakbondswereld. Maar ik hoef niet persoonlijk de wereldleiders kennen om te weten hoe de markt in elkaar zit. Ik kijk oplettend om me heen. Luister goed. De kleinste anecdotes slorp ik op als een spons om die later boven het juiste bakje uit te wringen.

Pablo Neruda inspireert mensen niet omdat hij ooit eens presidentskandidaat is geweest voor zijn land, wel omdat hij het Canto General heeft geschreven. Dat is belangrijk, hoor. Dat moet hij ook doen. Het is zijn werk."

'Alfabet van de globalisering' van Geert van Istendael verscheen bij Atlas.