christophe23 september 2009 – 09:40

Het Albertplein in de Brusselse gemeente Sint-Gillis, half september. Hier op een boogscheut van de gevangenis waar hij vijf jaar werkte, heb ik afgesproken met Luk Vervaet voor een interview over het beroepsverbod dat hem werd opgelegd en over de crisis van het Belgische gevangeniswezen.

De cipiers van Sint-Gillis zorgen voor het juiste decor. Ze staken voor de tweede dag op rij uit onvrede met de onveilige situatie in de gevangenis. De maximumcapaciteit van de gevangenis bedraagt 450 gedetineerden, maar er verblijven er momenteel 620. Politiewagens rijden af en aan om de taken van de cipiers over te nemen. Het is in dat soort omstandigheden dat Vervaet vijf jaar lang Nederlands leerde aan gevangenen die zich proberen voor te bereiden op een leven na de opsluiting.

Tot op 10 augustus die onverbiddellijke telefoon kwam. “Mijn werkgever kreeg van de directie van Sint-Gillis te horen dat ik mij niet meer moest aanbieden om les te geven want dat ik omwille van veiligheidsredenen de gevangenis niet meer binnen mocht”, zegt Vervaet.

Na enig aandringen blijkt dat het bevel van hogerhand komt. Van de algemene directie van de penitentiaire instellingen, maar ook die wenste geen verdere commentaar te geven bij de beslissing. Vervaet: “Op schriftelijke vragen om meer uitleg door mijn werkgever en door mijn advocaat is geen antwoord gekomen. Hij blijft bij die paar woorden: omwille van veiligheidsredenen.”

Vervaet stapte naar de rechter en probeert via een kortgeding Hans Meurisse, het hoofd van de Belgische gevangenissen te dwingen zich te verantwoorden en de ban op te heffen. Zijn werkgever, een vereniging die opleidingen en vormingen organiseert in gevangenissen, wacht de uitspraak af. Als het verbod niet wordt opgeheven, lijkt een ontslag onvermijdelijk.

Hebt u ooit een verwittiging gekregen?

“Ik heb geen verwittiging gehad en werd ook nooit uitgenodigd voor een gesprek. Mochten zij mij nu gezegd hebben dat ze mijn contacten of activiteiten buiten de gevangenis niet aanvaarden, dan had ik tenminste de keuze gehad. Dan kan ik die activiteiten staken of beslissen om te stoppen met werken. Maar nu is er niks, geen gesprek, geen argumenten, geen mogelijkheid om mij te verdedigen. Zo'n regime van rechteloosheid is gangbaar in de gevangenis, maar wordt nu uitgebreid naar de rest van de maatschappij. De vraag waarom iets gebeurt in een gevangenis wordt nooit gesteld. De gevangenis is een zone van rechteloosheid.”

U vermoedt dat het iets te maken heeft met bepaalde standpunten die u hebt ingenomen de afgelopen jaren.

“Het is en blijft natuurlijk een vermoeden, maar alles wijst er op dat ik niet meer welkom ben omwille van een aantal opinies en activiteiten die totaal losstaan van mijn werk als lesgever.”

U ontpopte zich de laatste jaren tot een ijverige schrijver van opiniestukken die verschenen in verschillende kranten. Daarin bent u niet mals voor het Belgische beleid. Waarom trekt u zich de problematiek van de gevangenissen zo hard aan?

“De maatschappij keert haar rug naar dat publiek. Het is geen thema, noch voor sociale bewegingen, noch voor politieke partijen. Terwijl er nochtans een massa mensen is die daar mee geconfronteerd wordt. Sinds de jaren '80 is de gevangenispopulatie met 67 procent gegroeid. Is dat omdat de mensen slechter geworden zijn? Nee, het is de maatschappij die veranderd is. Toen ik jong was, was werk vinden geen probleem. Als je het ergens beu was, stak je gewoon de straat over en vond je daar ander werk. Nu is dat wel een probleem.”

Is het niet wat makkelijk om criminaliteit te verklaren uit sociale ongelijkheid?

“In onze maatschappij wordt alles geïndividualiseerd. Sociale oorzaken worden afgewezen. Voor mij is de sociale achtergrond nog altijd determinerend om een mens te begrijpen. De omgeving waarin iemand opgroeit, is bepalend. Men hoort dat niet graag want dat interpelleert de maatschappij en de overheid die liefst van al af wil van haar sociale verantwoordelijkheid. Ook binnen de penitentiaire wereld is dat de dominante stroming. We hebben te veel aandacht besteed aan sociale factoren. Laten we ons nu concentreren op het individu, klinkt het daar.”

Linkse intellectuelen hebben delinquenten, armen en allochtonen te veel gepamperd en te weinig voor hun verantwoordelijkheden gesteld, hoor je wel eens. Volgens sommigen is dat zelfs de oorzaak van de crisis van links.

“Mijn stelling is precies het tegenovergestelde. Indien men niet zegt dat we leven in een systeem dat criminaliteit aanwakkert, dan zijn we verkeerd bezig. Daarmee begint het. De grote criminaliteit situeert zich aan de top. Maar in de gevangenis kom ik alleen maar mensen tegen uit de lagere klasse. Is het normaal dat criminaliteit aan de top alleen maar aan het licht komt, als iemand anders het uitlekt omdat hij denkt er voordeel mee te halen? En vervolgens worden de beste advocaten ingeschakeld om de schade te beperken en de zaak te vertragen. Is het crimineel om te speculeren op voedsel? Natuurlijk, mensen sterven daardoor. Word je daarvoor gestraft? Nee. We moeten stoppen om altijd maar nieuwe gevangenissen te bouwen. We moeten naar alternatieven zoeken. Die progressieve stem hoor ik niet meer. Er is een stroming die zegt dat we moeten meedoen met rechts in de hoop dat we zo weer het vertrouwen winnen van het publiek dat van ons vervreemd is. Maar dat is zelfmoord.”

Bij de grote incidenten rond criminaliteit van de afgelopen jaren was de reactie telkens 'meer repressie' en 'hardere aanpak'.

“Het enige antwoord op criminaliteit en delinquentie is harder optreden, langere straffen, meer gevangenissen, kabels en netten boven de gevangenissen. Dat is een doodlopende straat. Neem de kwestie van de racistische moorden. Laat ons eens het racistische klimaat in vraag stellen waarin dergelijke moorden mogelijk worden. Wat moeten we corrigeren in de maatschappij om te vermijden dat zoiets opnieuw gebeurt? Als gevangenisbewakers gewelddadig zijn, ga ik ook niet focussen op die individuen, maar vraag ik me af waarom die excessen mogelijk worden. Die vragen stelt men niet graag. Men doet alsof we in de beste wereld wonen waarin enkel nog wat gekken rondlopen die we moeten kraken.”

Begrijpt u dat slachtoffers wraak willen, dat ze een harde aanpak willen van de dader?

“Dat is een complex probleem. Ik ken Tiny Mast goed, de moeder van twee kinderen die ontvoerd zijn. Eén kind werd vermoord teruggevonden. Het tweede kind blijft ook na al die jaren nog vermist. Bij haar heb ik gezien hoe complex de wereld is van iemand die achterblijft als slachtoffer. Dat is onherstelbaar. Misschien klinkt het nu raar wat ik zeg, maar het eerste wat die mensen nodig hebben is liefde. Geen wraak, maar een beschermende en liefdevolle omgeving. Er is geen automatisme tussen wraak en slachtoffer zijn. Weten dat iemand lijdt, maakt je verdriet niet goed. Ik spreek hier nu trouwens over heel extreme gevallen, over verkrachters en kindermoordenaars. In tegenstelling tot wat men misschien denkt, vormen die een heel kleine minderheid in de gevangenis. Zolang onze visie op straf niet verandert, zitten we in een doodlopende straat.”

Hoe moet die visie er dan uitzien?

“De missie van de gevangenis is nu: sluit ze op en gooi de sleutel weg. Als dat de opdracht is die gevangenissen krijgen, moet je niet verwachten dat daar veel aan opvoeding wordt gedaan. De vormingsmedewerkers zijn nu een bedelstaf. Ze lopen in de weg van de veiligheid. Zolang de visie op gevangenissen niet verandert, zolang men niet begrijpt dat een aantal mensen daar niet op zijn plaats zit en dat de focus moet liggen op opvoeding en niet op opsluiting, is het werk van vormingsmedewerkers als ik een druppel op een hete plaat.”

Wat zijn de eigenschappen van een goede vormingsmedewerker in de gevangenis?

“Men zou mensen moeten aantrekken die ervaringsdeskundige zijn. Ex-gedetineerden die zich hebben geschoold tot sociaal assistent, bijvoorbeeld. Of familie van gedetineerden of mensen die ervaringen hebben op vlak van de problematiek van de immigratie of de geschiedenis van de arbeiderswereld. Die mensen kunnen gevangenen echt iets bijbrengen. Ook iemand als Carine Russo, die zich als parlementslid de problematiek van de gevangenen heel erg heeft aangetrokken, zou dat kunnen.”

“Men vergeet dat die gevangenen op het eind van hun straf terugkeren naar de plaats waar ze vandaan komen. Ze proberen de draad weer op te nemen, maar komen uit een familiaal milieu dat zeer fragiel is, ze hebben geen job of zijn die verloren. Om de gevangenen voor te bereiden op een leven na de gevangenis heb je mensen nodig die levenservaring hebben, niet enkel leraars met een schoolse kennis.”

Het verbod om nog langer in de gevangenissen les te geven, kwam er in de periode dat het ganse land op zoek was naar enkele ontsnapte gevangenen. Wat dacht u bij die ontsnappingen?

“De zaak-Sekkaki is bijzonder interessant. Ashraf Sekkaki heeft een persoonlijk conflict met Hans Meurisse. Hij noemde de omstandigheden waarin hij werd opgesloten 'Guantanamo in België'. (Sekkaki zat zes maanden lang opgesloten in de AIBV, de Afdeling Individuele Bijzondere Veiligheid van de gevangenis van Brugge, nvdr). Waarop de minister en de penitentiaire overheden zich haasten om te zeggen dat er niets aan de hand was met die speciale regimes. Voor iemand als Sekkaki is er gewoon geen perspectief. “Ik word gek. Geef me een perspectief”, zei hij.”

“Pas op, ik moedig ontsnappingen niet aan. Maar als je nu kabels hangt boven de gevangenissen, komen ze de volgende keer misschien met bazooka's om de muren op te blazen. Als je alle gaten dichtmaakt, zullen sommigen naar nog hardere middelen grijpen om te ontsnappen. Zo'n helicopter is misschien het signaal dat het op een andere manier niet meer lukt. Maar men vreest een belachelijk figuur te slaan als er eens een gevangene ontsnapt. Ik zou liever zo belachelijk gemaakt worden dan dat we Frankrijk achterna lopen waar dit jaar alleen al 97 gevangenen zelfmoord pleegden. Ontsnappingen en zelfmoorden zijn signalen van hetzelfde probleem. Er loopt iets fundamenteel fout in onze gevangenissen.”

Wie de situatie kent, kan vaak wel begrip opbrengen. Denk aan advocaat Sven Mary of de makers van de schrijnende Panorama-reportage. Waarom krijgen die stemmen weinig weerklank?

“Dat heeft te maken met de dominante ideologie die geen begrip wil. Begrip tonen is toegeven, is collaboratie. Als je vindt dat het niet kan dat iemand zes maanden opgesloten wordt in totaal isolement dan word je meteen bestempeld als een sympathisant van terroristen of zware criminelen. Zo ver is het gekomen.”

Zijn er veel mensen met een andere mening?

“Er is een grote stroming van mensen die zich vragen stellen, maar die krijgt geen maatschappelijke stem. Zolang je binnen je eigen cirkel blijft, is er geen probleem. Binnen de academische wereld mag er gedebatteerd worden, maar het mag nooit een maatschappelijk debat worden.”

Binnen de populaire cultuur wordt nochtans graag geflirt met criminaliteit en gevangenissen. Denk aan Prison Break, Johnny Cash, Jailhouse Rock. Patrick Dewael organiseerde zijn politiek bal in het vroegere gevangenismuseum van Tongeren en noemde het Jailhouse Lounge.

“Er is een fascinatie voor de gevangeniswereld, voor de outcast die doet wat niemand durft. En tegelijkertijd functioneert het ook als afschrikking met opgeklopte verhalen over verkrachting en mishandeling in gevangenissen.”

U bezocht ook enkele beruchte gevangenen. Waarom doet u dat?

“Ten eerste omdat de beruchtste gevangenen meestal het minst vaak bezoek krijgen. Het was dus ook een humanitair gebaar. Ten tweede omdat ik de gevangenissen binnen de gevangenissen een onrustwekkende evolutie vind. Gevangenissen zijn niet meer genoeg. Men bouwt speciale eenheden binnen de gevangenissen waar mensen onderworpen worden aan speciale regimes. Het is een concept dat komt overgewaaid uit de VS in de slipstream van de strijd tegen terrorisme. Ik vind dat onwettig en zeg dat ook openlijk. Het past in mijn engagement tegen de terreurwetgeving die ik een uitzonderingswetgeving vind. Die wetgeving leidt tot excessen. Ik heb contact genomen met Trabelsi toen bekend raakte dat hij zou worden uitgeleverd aan de VS. Hij heeft acht jaar van zijn maximumstraf van tien jaar uitgezeten. Nu zijn vrijlating dichterbij komt, beslissen ze om hem nog eens te berechten in de VS zonder enig concreet element of bewijs. In de VS zal hij beschouwd worden als 'enemy combattant' waardoor hij over geen enkele rechtszekerheid beschikt. In de VS zijn er duizend kleine Guantanamo's. Zolang die bestaan is er geen enkele garantie op een normaal proces.”

Zou het niet kunnen dat die bezoeken de toorn hebben opgewekt van bepaalde mensen? U hebt Trabelsi ook aangespoord om een boek te schrijven over zijn ervaringen.

“Dat kan, maar Trabelsi heeft het recht een boek te schrijven en ik heb het recht om hem te bezoeken. Is dit interview dat we nu doen dan ook een inbreuk op de veiligheid?”

Bent u gefascineerd door zo'n figuur als Trabelsi?

“Die persoon fascineert mij niet meer dan gelijk welke andere gevangene. Kijk, het is makkelijk om onrecht in een ver land aan te klagen als je niet bereid bent om iets te doen aan onrecht in je eigen omgeving.”

De ironie wil dat Vervaet stichtend lid is van het Platform voor Vrije meningsuiting, schreven intellectuelen en vertegenwoordigers van sociale bewegingen in een opiniestuk.

“De cirkel breidt uit. Een brave man als Paul-Emile Dupret, raadgever van een linkse fractie in het Europees parlement staat op de zwarte lijst van de VS. Als hij boven de VS vliegt, wordt zijn vliegtuig omgeleid. Ik sta nu ook op een zwarte lijst. Wie is de volgende?”

Op de website van het Platform voor Vrije Meningsuiting staat een oproep en een lijst met ondertekenaars:
http://vrije-meningsuiting.be/nl/node/23