België is al een tijdje in de ban van de soap van de Sans Papiers. Hongerstakers, bezette gebouwen en een vierkant draaiend Fedasil. De regisseurs van de soap, de kibbelende ministers Turtelboom en Arena werden zopas vervangen.
Dit is misschien het goede moment om even stil te staan bij de essentie van het probleem. Geen analyse over de politieke stappen die al dan niet moeten worden ondernomen, maar een meer fundamentele invraagstelling van onze benadering van de hele kwestie.

Omdat het al eens nuttig kan zijn om het ook eens van een ander standpunt te bekijken, en de bestofte ideeën in het achterhoofd op te frissen voor we de discussie hervatten, dit artikel.

Mehdi Schneyders - Grondstoffen worden in industriele hoeveelheden over de loopband naar Europa getransporteerd. Mensen die deze stroom volgen zijn niet welkom.

Laten we beginnen, in chronologische volgorde, met het verleden. Het zal voor de doorwinterde Indymedia fan niet erg nieuw in de oren klinken, maar even opfrissen kan nooit geen kwaad.

De vrij aangename levenstandaard die we op dit moment bereikt hebben danken we voor een groot deel aan de kolonisatie en de industrialisatie. Hierbij wil ik vooral dat eerste aspect even in herinnering brengen. Rond de jaren 1500 zijn wij witte ventjes begonnen met het verkennen van de rest van de wereld. Waarom? Omdat dat nu eenmaal iets menselijks blijkt te zijn. Mensen gaan op zoek naar nieuwe horizonten. Ze doen dat uit nieuwsgierigheid, uit noodzaak of gewoon uit avontuur. In de nieuwe wereld die “wij” ontdekten vonden we interessante dingen zoals werkkrachten, grondstoffen, nieuwe producten, etc. . Er werd ons niet om een verblijfsvergunning gevraagd, dus voelden we ons meer dan welkom. Er waren geen douaniers of grensposten. Waren er die wel, dan forceerden we ons een doorgang. We konden dus vrij gemakkelijk alles versjassen van ginder naar hier. Hadden we stenen nodig voor de bouw van het Jubelark dan werden er wel wat jonge Afrikaantjes de mijn ingestuurd.

Als ze niet wilden luisteren riskeerden ze ledematen kwijt te geraken. Als we in Brazilië mensen nodig hadden om suikerriet te kappen, dan werden er werkkrachten van Afrika op de boot gezet om de Oceaan over te steken. Om ons geweten te sussen waren het “werkkrachten zonder menselijk statuut” in plaats van “mensen met vrije wil”. Migratie op commando, omdat onze economie en ontwikkeling het nodig hadden. Miljoenen slaven werden tussen 1500 en 1867 ontheemd. Alleen al tussen 1825 en 1850, tijdens het prille begin van ons Belgenlandje, werden er nog 1 604 000(1) Afrikanen als slaven op de boot gezet. Het uitbuiten van werkkrachten en het exploiteren van grondstoffen uit de nieuwe wereld heeft er mede voor gezorgd dat wij ongelooflijke “vooruitgang” konden boeken en het ritme van de industriële revolutie konden volgen. Als dat even niet meer lukte, of als de Belg te beroerd was om het smerige werk zelf uit te voeren (cfr. de koolmijnen), dan werd er opnieuw beroep gedaan op buitenlandse werkkrachten. Als onze economie maar bleef bollen.

Ondertussen is er wel al het één en het ander veranderd. De werkkrachten van weleer blijken dan toch mensen met een vrije wil te zijn die om dezelfde menselijke redenen ook soms nieuwe horizonten opzoeken. De slavernij is god - of wie dan ook – zijdank officieel afgeschaft. We hebben de gekoloniseerden hun land teruggegeven. En, opdat ze vliegend van start konden gaan bij het goed bestuur van hun land, kregen ze er gratis en voor niks een hoop schulden bij. Dan nog verbaast het ons dat de meesten er niet veel van bakken. Westerse multinationals en zelfs staten en internationale organisaties zien daar in al hun creativiteit mooie opportuniteiten in. “Laat ons jullie grondstoffen voor een prikje uitvoeren naar het Westen. We kopen die dingen tegen een spotprijsje om economisch te kunnen blijven groeien. In ruil krijgen jullie wat wapens en onze goedkope rijst.

Je denkt toch niet dat iemand jullie dure rijst zal willen kopen? Nee, als jullie geld willen verdienen, ga dan maar lekker werken in de mijn of op onze plantages. De wapens waar je landgenoot mee zwaait zullen je wel motiveren. En durf vooral niet te veel geld vragen. Wij moeten onze loonkosten zoveel mogelijk zien te drukken of we zijn niet meer concurrentieel. Dat snap je toch.” De slavernij is dan wel officieel afgeschaft, onze welvaart en onze koopkracht zijn nog steeds voor een stuk te danken aan het onevenwicht dat er in de wereld bestaat. Als er in de Filippijnen geen jonge meisjes bereid zijn om voor een hongerloon te werken, dan kan ik hier in België geen T-shirt kopen voor 5 euro. Zo simpel is dat.

Dat onevenwicht, waar het Westen voor een groot deel zelf voor verantwoordelijk is, is een belangrijke factor als het gaat over migratie. Water vloeit van hoog naar laag, je moet geen ingenieur zijn om dat te weten. Zo zullen mensen ook de neiging hebben om te verhuizen naar plaatsen waar het “beter” is. Het lijkt dus normaal dat er meer migratie is van arme landen naar rijke in plaats van andersom. Toch volgen de migraties veel minder de gradiënten van de welvaart dan we zouden verwachten. Migratie hangt af van veel meer factoren dan enkel welvaart. Volgens de Wereldbank gebeurt de helft van de migraties van arme landen naar andere arme landen. Slechts 2 op de 5 migranten installeren zich in landen van de OESO(2) . Eén van de meest simpele redenen daarvoor is dat echt arme mensen gewoon niet de middelen hebben om te migreren. We voelen ons in Europa dus onterecht het doelwit van alle migratie.

Laten we trouwens niet vergeten dat de Europeaan ook al eens graag een stapke in de wereld zet. Er is een grote migratie binnen Europa en van Europa naar de VS. Maar ik wil het niet hebben over de statistieken, daar bestaan mooie rapporten voor. Ik wil het hebben over het principe. Hoewel het complexer is dan dat, zijn er meer bewoners van achtergestelde gebieden die naar Europa uitwijken dan andersom. Dat is een feit. Dat Europa daar nogal graag op focust als het om migratie gaat, is ook een feit. Europa voelt zich bedreigd door net die stromen migranten die van de arme en onveilige landen komen. Alsof de migranten de armoede en onveiligheid van hun landen meebrengen. Ze verstoren onze cultuur, verwerpen onze waarden en pikken ons werk in, zo laat men uitschijnen. Europa gaat dus in de verdediging. EPA’s en liberalisme zijn goed en wel zolang het Europa ten goede komt. De (relatief kleine) stroom van migranten die deze vrije markt met zich mee brengt, moet gestopt worden, want het zou maar eens nadelig kunnen zijn voor de eigen winkel.

Maar voor wie is deze migratie echt nadelig? Een objectieve studie toont aan dat immigratie, waaronder ook illegale, over ’t geheel genomen een positieve invloed heeft op de ontwikkeling van het ontvangende land(3). Of het ook een positieve invloed heeft op het welzijn van de inwoners is zeer moeilijk objectief vast te stellen omdat de effecten zeer complex zijn. Een andere factor is de vergrijzing in de Westerse landen. De VN hebben onderzocht in welke mate immigratie de nefaste gevolgen van de lage geboortecijfers zou kunnen opvangen. Zonder migratie zou de EU zijn bevolking met 11% zien dalen in de komende 50 jaar. De daling van de actieve bevolking zou oplopen tot 36% in bijvoorbeeld Duitsland. Om de effectieve daling van de bevolking op de vangen zou er een immigratie van bijna een miljoen per jaar nodig zijn, hetgeen ongeveer overeen komt met de huidige situatie. Om ook de vergrijzing tegen te gaan zou dat aantal nog veel hoger moeten liggen.

Wat de werkgelegenheid betreft in een land als België, blijkt dat er nog vele vacatures openstaan, en niet enkel voor knelpuntberoepen, die zouden kunnen worden ingevuld door migranten. Volgens sommige studies zou een migratie vanuit bijvoorbeeld Afrika voor een win-win situatie zorgen(4). De EU krijgt goedkope arbeidskrachten en gaat de vergrijzing tegen. De families van de zendende landen krijgen vaak financiële steun van hun uitgeweken familieleden. Zo bedroeg het totale budget dat in 2007 door migranten naar ontwikkelingslanden werd gezonden 251 miljard dollar. Dit is twee keer meer dan de ontwikkelingshulp die uitgaat van de rijke landen. Voor een land als Tadzjikistan bedroegen de naar het land van oorsprong teruggezonden fondsen 36% van hun bruto binnenlands product(2006)(5) .Dit geld kan familieleden helpen bij hongersnood, ziekte of financiële crisis. Het probleem is dan weer dat ze zelden iets structureel veranderen aan de situatie van een ontwikkelingsland. Bovendien zijn het vaak de intelligente en hoger opgeleide migranten die een stabiel bestaan in een Westers land kunnen uitbouwen. Deze brain drain vanuit minder gegoede landen is veel nadeliger voor de ontwikkeling van het land dan de financiële stromen die er mee gepaard gaan.

Daar raken we aan een belangrijk pijnpunt van het EU migratiebeleid. Alles goed en wel, als het ons maar ten goede komt. Iets dat zich nog maar eens uit in het schandalige principe van de “gekozen migratie”. Europa gaat zelf beslissen wie het nodig heeft. Alleen intelligente en gediplomeerde koppen die onze economie ten goede komen mogen binnen. Dat daarmee de tegenstellingen nog vergroot worden neemt de EU er wel bij. Fort Europa moet dan maar extra verstevigd worden om de nietsnutten en armoezaaiers buiten te houden.

Laten we ook niet vergeten dat veel van de mensen die naar de EU komen vaak onmenselijke situaties ontvluchten. Als de Taliban dreigt om alle schoolgaande vrouwen te vermoorden, dan zou ik als vrouw rap in Brussel staan. Als ik in de woestijn ben geboren en het al jaren geen druppel heeft geregend zou ik met mijn laatste centjes een ticketje Brussel kopen, daar regent toch genoeg. Als mijn vrouw in Noord Kivu het risico loopt om en masse verkracht te worden door de rebellen van Nkunda, dan zou ik vlug in de Brusselse Matongé staan. Zulke “push factoren” zijn vaak veel belangrijkere drijfveren voor migratie dan de “pull factoren” (rijkdom in het Westen).
Hoewel de westerse wereld wel degelijk mee verantwoordelijk is voor een aantal van deze push factoren, kan Europa niet verantwoordelijk gesteld worden voor alle miserie die mensen ertoe drijft hun land te ontvluchten. Dat rechtvaardigt echter geen onmenselijk onthaal en behandeling van de migrant.

Wat met de toekomst? Binnen een aantal decennia zal door de opwarming van de aarde het niveau van de zeespiegel stijgen, zullen droogtes zorgen voor hongersnood of cyclonen onze mooiste monumenten vernielen. Het zullen de armste en minder ontwikkelde landen zijn die geconfronteerd worden met de ergste gevolgen van de klimaatverandering. Dat terwijl de westerse wereld de belangrijkste veroorzaker van die klimaatverandering is. Gaan we eindelijk onze verantwoordelijkheid opnemen of laten we de arme landen zoals gewoonlijk achter in de miserie die wij veroorzaakt hebben? Je hoeft echter niet naar Bangladesh of Groenland om de gevolgen van onze geïndustrialiseerde en overconsumerende maatschappij te gaan aanschouwen.

Kijk maar naar de lage landen. Waar gaan alle Nederlanders naar toe als de helft van hun land onder water zal staat? In paalwoningen wonen, of aankloppen bij de buren? Reeds op dit moment is migratie een belangrijk fenomeen. Tellen we alle migranten samen, dan zou dit het vijfde grootste land ter wereld zijn. Er staan in de toekomst, niet enkel door de klimaatverandering of de globalisering, maar ook door andere factoren nog grote migratiestromen aan te komen. Gaan we dan, als we het zelf al niet zijn die ergens anders moeten gaan aankloppen, nog steeds onze grenzen halsstarrig toe houden? Des te hoger de muren van Fort Europa, des te moeilijker we er straks zelf uit geraken als het water tot onze enkels staat.

Kunnen we niet beter een doordacht migratiebeleid uitwerken dat leert omgaan met migraties en cultuurverschillen zodat we voorbereid zijn op de wereld van morgen?

Het is fundamenteel dat we in het nieuwe migratiebeleid afstappen van de protectionistische en verlammende gedachten die vandaag zo gangbaar zijn. We zouden de drang naar conservatisme beter vervangen door de bereidheid tot verandering. We moeten stoppen met denken in termen van het beschermen van de eigen culturele identiteit. Alles in deze wereld is continu in verandering. Elk individu, elke taal en elke cultuur is onderworpen aan constante evolutie. We mogen onze ideeën niet laten leiden door de vrees om tradities te verliezen. We moeten onze ideeën laten leiden door de hoop in een mooie toekomst.

Natuurlijk is een multiculturele maatschappij een complexe maatschappij. Als we er echter in slagen om er op een goede manier mee om te gaan, en het beste van vele werelden weten te combineren, dan is het ongetwijfeld een verrijking die de moeite waard is. Het is ook geen gemakkelijke oefening om steeds up to date te blijven met de steeds vernieuwende technologie. Maar wie gaat me tegen spreken als ik zeg dat GSM en Internet verrijkingen zijn als we er op de juiste manier mee om gaan.

Bij het verwerpen van de egocentrische visie hoort een globale en altruïstische aanpak. Om gezonde migratiestromen te krijgen moeten we er alles aan doen om de onrechtvaardige verhoudingen die er in deze wereld bestaan zo veel mogelijk recht te trekken. Geen uniformisering, maar wel een evenwicht. In een evenwichtige wereld zullen de migratiestromen in alle richtingen min of meer gelijk zijn. Dat kan alleen met een globale en fundamentele aanpak. “Unity in diversity”, zoals de Erasmusstudenten het plegen te zeggen. En ze hebben gelijk. Kijk maar naar de natuur: monoculturen verarmen de aarde en zijn gedoemd om vroeg of laat te mislukken.

Het is in de praktijk allemaal niet gemakkelijk, dat heb ik nooit beweerd. Het zou echter niet slecht zijn als de nieuw aangestelde beleidsmakers bij het uitstippelen van hun nieuw actieplan een aantal fundamentele basisideeën in het achterhoofd houden. Ik ben benieuwd.

(1) Olivier Pétré-Grenouilleau, la Traite des noirs, Puf, Que-sais-je?, 1998
L’Argent de la traite, milieu négrier, capitalisme et développement : un modèle, Aubier Histoires, 1998
(2) Hélène Thiollet in L’Atlas des Migrations, Le Monde, 2008
(3) Joseph Alfred Grinblat, doctor in de economie aan de universiteit van Princeton. Lange tijd medewerker geweest bij de VN studies ivm migraties.
(4) ‘Survival or Accumulation: migration and rural households in Burkina Faso, Fleur Wouterse (WUR, Maatschappijwetenschappen – Ontwikkelingseconomie), Wageningen Universiteit, 2006
(5) L’Atlas des Migrations, Le Monde, 2008